Kunstenaars
SETUP
Bij SETUP, opgericht in 2010, werken kunstenaars en experts uit verschillende disciplines samen. Ze ontwikkelen installaties, beelden en vocabulaire die de ethische en sociale implicaties van technologische ontwikkelingen invoelbaar maken. Ze hebben al enige jaren ervaring in de rol van artistiek onderzoeker bij overheden en uitvoeringsorganisaties, waaronder bij de gemeente Rotterdam en de Belastingdienst.
Case: Gemeente Rotterdam
In 2022 deed SETUP in opdracht van de gemeente Rotterdam een ontwerpend onderzoek naar de vraag hoe Rotterdam een voorbeeldstad kan worden in een digitale wereld. Veel van de spanningen die er in deze vraag besloten lagen, kwamen neer op de zorg dat bepaalde Rotterdammers die als kwetsbaar worden gezien ‘niet kunnen meekomen’. In het onderzoek heeft SETUP dat perspectief omgedraaid.
ICT-systemen en protocollen van de gemeente worden vaak gebouwd op de ‘rationele mens’, terwijl mensen méér zijn dan een bak ratio. We zijn emotionele wezens. Kan de gemeente op dat gebied eigenlijk wel ‘meekomen’ met haar inwoners? Is het niet tijd dat de gemeente Rotterdam emotioneel volwassen wordt? SETUP ontwikkelde samen met de gemeente een provocatieve denk- en gesprekstool in de vorm van een Rotterdamse kristallenset, die helpt om onze relatie met digitale technologie op een andere manier te bevragen.
Case: De Belastingdienst
Begin 2021 startte SETUP het project Bureau voor ICT-vermindering bij de Belastingdienst. Het doel van dit onderzoek was niet om specifieke (technische) problemen op te lossen, maar om een niveau hoger te kijken. Met medewerkers voerde SETUP gesprekken over de beelden, dromen, verwachtingen en verlangens die zij van ICT hebben. Dat leidde tot een serie superhelden-workshops, waarin medewerkers werden verbeeld als archetypische superhelden in een epische missie voor het algemeen belang. In de workshop verzonnen ze een verhaal waarin ze met collega’s samenwerkten om het kwaad te verslaan, en ze namen daarin de rol aan van een superheld die zij in het dagelijkse werk niet zijn. Zo werden de deelnemers bewust van de verschillende aanwezige perspectieven binnen de organisatie. Door het gesprek over deze samenwerking binnen de organisatie te reframen als een superhelden-comic, werden meer en andere woorden ontwikkeld om met elkaar te praten. Het droeg bij aan vertrouwen, creativiteit en een veilige omgeving om met elkaar kritische reflectie op te zoeken.
Een traject met SETUP
SETUP gaat in al haar projecten op zoek naar een ongemakkelijke glimlach. Projecten die je in eerste instantie laten lachen, maar vervolgens laten nadenken. Samenwerken met SETUP betekent dus in de eerste plaats dat het een speels en humoristisch project zal worden, waar – als je er iets langer over nadenkt – een diepere waarheid in zit.
Daarnaast gebruikt SETUP de Double Diamond-methode voor haar projecten. Deze methode bestaat uit 4 fasen: understand, define, explore en create. De dubbele diamant ontstaat door twee keer te divergeren (brede blik; 'wat zijn de mogelijkheden?') en twee keer te convergeren (smalle blik; 'welke optie kiezen we?'). Met de twee diamanten wordt een onderscheid gemaakt tussen de ontwikkeling en uitvoering.
In de eerste fase, de divergerende understand-fase, draaien we mee bij de gemeente en spreken we met verschillende betrokkenen. Zo leren we het digitale dilemma te begrijpen. In de tweede fase, de convergerende define-fase, nemen we juist meer afstand om een artistiek onderzoeksplan te maken. Dat gaat om een kritisch-hilarische 'reframing' van het dilemma. Denk aan het portretteren van Belastingdienst-medewerkers als superheld, of de etherische kristallenset als metafoor voor ICT-systemen in gemeente Rotterdam. In essentie zijn dit allemaal nieuwe manieren om naar een bestaand probleem te kijken. In de explore-fase wordt er weer intensief samengewerkt om vanuit het gekozen frame een passende vorm te vinden en testen. Zo ontstaat er een gezamenlijk speelveld om de gekozen case verder uit te diepen. In de laatste create-fase ronden we het ontwerp af en voeren we het uit.
Bij een project dat succesvol wordt ontvangen, doen we meestal nog 2 extra fases: re-contextualize en present. Deze stappen zijn bedoeld om de opgedane inzichten te polijsten en breder in te zetten in en rondom de gemeente.
Edwin Stolk
Kunstenaar Edwin Stolk organiseert zich sinds 2007 in tijdelijke samenwerkingsverbanden rond uiteenlopende maatschappelijke vragen. Denk daarbij aan thema’s zoals “de participatiesamenleving”, het herbestemmen van erfgoed, het samen bouwen aan een identiteit van wijken en buurten of het ontwikkelen van een toekomstvisie voor krimpregio's. Door actief de omgeving te betrekken bij urgente vraagstukken zoekt hij vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid naar de ontwikkeling van nieuwe mogelijkheden.
Case: Basiskamp Entre Nous (Frederiksoord, Drenthe)
In een periode van drie jaar lukte het Edwin Stolk om in 2017 vanuit een brede samenwerking Basiskamp Entre Nous in Frederiksoord te realiseren. Door bij de Maatschappij van Weldadigheid (Unesco Werelderfgoed) een hedendaagse proefkolonie te stichten ontstond hier een sociaal laboratorium. Op de geboortegrond van de verzorgingsstaat woonden en werkten in het basiskamp twaalf kunstenaars aan maatschappelijke vraagstukken. In een publieksprogramma werd met lokale en nationale experts gesproken over actuele maatschappelijke thema’s. Dit artistieke concept bood ruimte aan ongebruikelijke ontmoetingen, zoals tussen bewoners en nieuwkomers en tussen uitkeringsgerechtigden en uitvoerende instanties. Door het basiskamp vanuit een brede samenwerking vorm te geven werd “de participatiesamenleving” in de praktijk onderzocht.
Case: Conversation Pieces (Lungau, Oostenrijk)
In Lungau heeft Edwin Stolk één jaar onderzoek gedaan naar het thema krimp. Jongeren verruilen hier het platteland voor de grote stad. Deze regio in Oostenrijk heeft een rijk cultureel verleden, maar hoe ziet de toekomst er eigenlijk uit? Hoewel de nadruk in dit gebied ligt op toerisme, land- en bosbouw, ontbreken met name carrièremogelijkheden voor hoog opgeleide vrouwen. Met billboards werden in 2023 verschillende prikkelende voorstellen in de publieke ruimte gepresenteerd. ‘Conversation Pieces’ versterkte de democratische ruimte en kwam tot stand vanuit een brede samenwerking met bijvoorbeeld gemeenten, bedrijven en het lokale vrouwennetwerk.
Een traject met Edwin Stolk
Een artistiek traject met Edwin Stolk heeft als doel om vanuit een ongebruikelijke samenwerking nieuwe inzichten te verschaffen rond een urgent maatschappelijk thema. De wereld die we zien is een momentopname van een veranderlijk democratisch proces. Het faciliteren van verschillende perspectieven is nodig om onze richting steeds opnieuw te kunnen bepalen. De werkwijze van Edwin Stolk bestaat grofweg uit 3 fases die ieder nauwkeurig worden gedocumenteerd.
De eerste fase bestaat uit de verkenning en inventarisatie van een locatie-specifieke vraag, daarbij wordt gekeken of deze vraag kan rekenen op draagvlak bij bewoners, bedrijfsleven en de overheid. Het einde van deze fase bestaat uit de vorming van een artistiek concept dat ons als “voertuig” in staat moet stellen om de maatschappelijke vraag te onderzoeken.
In de tweede fase wordt gezocht naar aandeelhouders in het lokale netwerk om kennis en middelen beschikbaar te maken voor de praktische realisatie van het concept. Bij voldoende urgentie van de maatschappelijke vraag vormen zich onder leiding van de kunstenaar nieuwe netwerken, zodat het artistieke concept vanuit een ongebruikelijke samenwerking tot nieuwe inzichten kan leiden.
In de derde fase staat het delen en implementeren van de vergaarde kennis centraal, nazorg en aandacht voor alle deelnemers die het artistieke concept mogelijk hebben gemaakt is belangrijk. Het bij elkaar brengen van de documentatie in een publicatie behoort tot de mogelijkheden.
Het traject ‘Gezocht Talentvolle Gemeenten’ heeft een strakke planning meegekregen en daarom is het realistisch dat in oktober 2024 verslag kan worden gedaan van de uitkomsten tot op dat moment.
Cathalijne Smulders
Cathalijne Smulders rondde haar artistieke opleiding af aan het Sandberg Instituut (Master in Fine Arts), waar ze de Cure Master deed, een onderzoeksmaster over de relatie tussen kunst en zorg. Haar sociale kunstpraktijk omvat langzame en op zintuiglijk onderzoek gebaseerde gezamenlijke maakprocessen in verschillende niet-kunstzinnige omgevingen (zorg, onderwijs, duurzame landbouw). Ze werkt altijd samen met groepen en individuen, die zich in een kwetsbare of onzichtbare positie bevinden.
Ook is zij oprichter en artistiek leider van Kleintjekunst, een organisatie die met ruim 20 professionele kunstenaars uit verschillende disciplines in workshops met jonge kinderen zintuiglijke en kwalitatieve mogelijkheden exploreert om kunst van dichtbij te ervaren en hun eigen creatieve vermogens te ontwikkelen.
Case: Parfum Varken
PARFUM VARKEN (onderdeel van het Circular Art Lab Limburg), een initiatief van Museum van Bommel van Dam en Gemeente Venlo, koppelde kunstenaars en ontwerpers aan duurzaamheidsvraagstukken met de vraag: welke werkwijzen en concepten kunnen natuurinclusieve landbouw stimuleren? Dit proces werd begeleid door een werkgroep waarin Stichting Het Limburgs Landschap, HAS, LLTB en Natuur en Milieufederatie Limburg waren vertegenwoordigd.
Voor het Circular Art Lab Limburg werkte Cathalijne samen met varkensboeren in Limburg. Parfum Varken zet geur in om het gesprek over landbouw op gang te brengen en samen met betrokkenen alternatieve ervaringen en scenario's te onderzoeken. Het ontwerpproces van Parfum Varken vormt aanleiding om zintuiglijke ruik sessies te organiseren samen met varkensboeren. Varkenshouders worden door middel van geuronderzoek aangemoedigd om het agrarische landschap te benaderen als verzameling van zintuiglijke ervaringen die verkoopbaar zijn.
"De belangen in het buitengebied lopen vaak uiteen, landbouwsector, overheden en natuur en milieubeweging hebben weliswaar volop overleg, maar zeker de korte termijndoelen zijn verschillend. Het waardevolle van Parfum Varken was dat kunstenaars ons door hun vragen dwongen om met een open blik naar de onderliggende problemen te kijken. Zo legden ze deels ook de onmacht om tot verandering te komen bloot. Als samenwerkingspartners kregen we daardoor ineens even iets gemeenschappelijks. Die ervaring is betekenisvol." — Hans Heijnen, Natuur en Milieufederatie Limburg
Case: Kleinkijkacademie Touch Tools
Voor de Kleinkijkacademie onderzoeken kunstenaars uit verschillende disciplines hoe ze alledaagse zorgtaken en huishoudelijke activiteiten kunnen transformeren tot een beleving voor bewoners met een ernstige verstandelijke of meervoudige beperking. Dat levert nieuwe inzichten voor hun begeleiders op. De Kleine Kijk Academie integreert de ontwerpers blik / kunstenaars mindset in het palet van vaardigheden van de zorgmedewerkers door vanuit hun perspectief en samen met hen de Kleinkijkacademie te ontwikkelen. Voor de Klein Kijk Academie onderzocht Cathalijne samen met zorgmedewerkers hoe ze functionele zorghandelingen kunnen transformeren in speelse, tactiele en communicatieve ervaringen. Samen met zorgmedewerkers ontwierp ze een serie tactiele instrumenten en werkvormen die opgenomen zijn in de beroepsopleiding van Severinus. De Kleinkijkacademie won in 2022 een Dutch Design Award.
"De ontwerpers en kunstenaars slagen erin met de Kleinkijkacademie een manier om zorgtaken te verlichten diepgravend en toch luchtig aan te vliegen. In de Kleinkijkacademie weten ze zorgmedewerkers zo te betrekken dat zij nieuwe inzichten ook echt kunnen toepassen. De ontwerpers en kunstenaars laten daarmee echt iets achter wat relevant is voor zowel de bewoners als de begeleiders. Het schijnbaar eenvoudige karakter van de middelen en werkvormen hebben grote impact. Hiermee geven ze een heel concrete en tegelijkertijd speelse visie op een zwaar thema." — Juryrapport Dutch Design Awards
Een traject met Cathalijne Smulders
In haar kunstpraktijk nodigt Cathalijne kwetsbare sociale groepen uit tot poëtische maakprocessen waarin ze deelnemers de mogelijkheid geeft om te oefenen met nieuwe en zintuiglijke manieren om zich te verbinden met de ander en hun omgeving. Ze creëerde werk samen met heel verschillende groepen mensen. Van mensen met schizofrenie, autisme of spasticiteit tot varkensboeren, vluchtelingenkinderen, hedendaagse dansers en kinderen met een ernstige meervoudige beperking.
Gemeentelijke opgaven die haar praktijk raken zijn het maken van verbinding met mensen in kwetsbare posities, het zoeken naar alternatieve communicatievormen in situaties waar communicatie verstoord is of het onderzoeken en uiting geven aan perspectieven die meestal niet zichtbaar, gezien of gehoord worden.
Haar werk gaat over de vraag: Hoe ontmoeten we elkaar en hoe kunnen we onszelf leren dat gevoeliger te doen? Hoe kunnen we meer leren over de beleving en ervaringen van de ander? Wat hebben we nodig om gevoelige of kwetsbare ervaringen met elkaar te delen en normatieve dominante vormen van communicatie die wij hebben geïnternaliseerd te ontleren? Wat ontdek je, als je tijd neemt, vertraagt en verstilt en afstapt van een normatieve manier van kijken, van normatieve ideeën over wat afwijkend of normaal is?
Voor iedere samenwerking ontwerpt Cathalijne een gezamenlijk maakproces dat ons naar elkaar leert luisteren, voelen, kijken of bewegen op een nieuwe manier. Eerder creëerde ze onder andere geluids- en dans-performances, tactiele instrumenten, geur wandelingen, of een parfum.
Cathalijne heeft een eigen relationele / sociale kunstpraktijk ontwikkeld die de nadruk legt op "poreus worden", een voortdurende staat van openheid naar de ander, een staat van gevoelig worden en zijn voor de ander en de wereld om ons heen. Zij verkent in haar werk gevoelige manieren om diep persoonlijke thema's als het onvermogen om te spreken, trauma, broosheid, uitsluiting, onderdrukking, schaamte, eenzaamheid, autonomie, afhankelijkheid, afwijking, neurodiversiteit en identiteit te delen.
Een project van
Ondersteund door
